Thượng thận là tuyến nội tiết nhỏ nằm ngay phía trên hai thận tiết ra các hormon corticosteroid, những hormon này có vai trò rất quan trọng đối với sự sống trong đó Glucocorticoid (hormone chuyển hoá đường, thường được gọi là Corticoid) là hormone quan trọng nhất của tuyến thượng thận, có vai trò chính đối với chuyển hoá muối, đường, mỡ, và chất đạm của cơ thể, duy trì các chức năng sống của cơ thể.

Tuyến thượng thận, nơi sản xuất Glucocorticoid nội sinh

Ứng dụng lâm sàng của các thuốc Glucocorticoid

Qua nghiên cứu, người ta phát hiện glucocorticoid có nhiều tác dụng khác như chống viêm, ức chế miễn dịch…nên con người đã lợi dụng sản xuất ra các chất corticoid tổng hợp như prednisolone, dexamethasone, Depersolon, K-cort…, để điều trị rất hiệu quả nhiều bệnh nặng như hen phế quản, viêm khớp, một số bệnh ngoài da, một số bệnh ung thư, hoặc để chống thải loại tạng ghép…

Những tác dụng phụ của thuốc glucocorticoid

Thuốc corticoid là 1 ví dụ điển hình về con dao 2 lưỡi, nếu dùng đúng thì sẽ là một vũ khí cực kỳ hiệu quả trong điều trị nhiều bệnh mạn tính nguy hiểm nhưng nếu dùng sai hoặc lạm dụng thì sẽ có nguy cơ bị nhiều biến chứng nguy hiểm. Nhưng ngay cả khi dùng đúng theo chỉ dẫn của thầy thuốc thì người bệnh vẫn có thể bị các biến chứng này, đặc biệt trong trường hợp dùng dài ngày. Ở Việt Nam, do chúng ta chưa tuân thủ đúng những nguyên tắc về chế độ kê đơn và bán thuốc theo đơn nên tỷ lệ người bị các biến chứng hoặc tác dụng phụ do dùng corticoid là khá cao.

Những tác dụng phụ phổ biến và nguy hiểm của điều trị corticoid là:

• Loãng xương nhất là các xương cột sống, hậu quả là dễ bị gãy xương, lún xẹp cột sống.
• Giữ nước và muối gây phù và tăng huyết áp, nhất là huyết áp tâm thu.
• Rối loạn dung nạp glucose hoặc đái tháo đường.
• Viêm loét dạ dày, một số trường hợp bị chảy máu dạ dày.
• Dễ bị nhiễm khuẩn do thuốc corticoid ức chế hệ miễn dịch của cơ thể.
• Suy thượng thận: khi điều trị corticoid liều cao và kéo dài (trên 2 tuần), sẽ ức chế sự sản xuất ACTH của tuyến yên theo cơ chế feedback ngược. Hậu quả là tuyến thượng thận ngừng hoạt động, thậm chí bị teo và BN sẽ bị rơi vào tình trạng suy thượng thận. Suy thượng thận là một trong những biến chứng thường gặp nhưng các triệu chứng không đặc hiệu và diễn biến âm thầm nên hay bị bỏ qua.

Thận trọng với các loại mỹ phẩm trộn corticoid

• Da mỏng, dễ bị xuất huyết dưới da khi tiêm truyền hoặc va đập.
• Các vết loét, vết mổ khó liền do corticoid ức chế quá trình liền vết mổ.
• Những tác dụng phụ khác có thể gặp là mất ngủ, rối loạn tâm thần, đục thuỷ tinh thể…
• Trẻ em dùng corticoid dài ngày dễ bị lùn do corticoid ức chế tiết GH, làm giảm sự phát triển chiều cao.

Những lời khuyên dành cho bệnh nhân khi dùng corticoid

Để phòng ngừa và hạn chế những tác dụng phụ, tất cả những người có điều trị thuốc corticoid nên thực hiện đúng các hướng dẫn sau đây:

• Chỉ dùng corticoid để điều trị bệnh khi có chỉ định của thầy thuốc và khi các biện pháp điều trị bảo tồn khác đã thất bại.
• Điều trị thuốc corticoid với liều thấp nhất và trong thời gian ngắn nhất theo yêu cầu điều trị đủ có tác dụng. Dùng các thuốc thay thế khác ngay khi có thể. Ưu tiên sử dụng các cách dùng thuốc ít tác dụng phụ nhất mà vẫn đạt hiệu quả như bôi ngoài da, hoặc các bệnh nhân hen phế quản phụ thuộc corticoid có thể dùng đường hít mũi.
• Trước khi điều trị nên chụp XQ phổi để loại trừ bệnh lao phổi vì corticoid làm nặng thêm bệnh lao phổi. Nếu khi đang điều trị corticoid mà thấy có triệu chứng của bệnh phổi thì phải chụp XQ lại ngay.
• Trước khi bắt đầu và trong suốt thời gian điều trị corticoid, mỗi lần đi khám cần kiểm tra xem có bị đái tháo đường hoặc tăng huyết áp không? Khám xem có mắc bệnh thiên đầu thống (Glôcôm) hoặc đục thuỷ tinh thể ở các thời điểm trước điều trị, sau điều trị 3 tháng và ít nhất là 1 lần mỗi năm sau đó.
• Bản thân người bệnh và gia đình nên biết rằng corticoid có thể gây rối loạn tâm thần, vì vậy cần thông báo ngay cho thầy thuốc biết nếu họ có những thay đổi về hành vi, nhận thức hoặc trí nhớ.
• Người dùng corticoid tránh nằm hoặc ngồi tại chỗ quá lâu vì nó làm yếu cơ nhiều hơn và làm loãng xương nặng thêm. Với những người bị gãy xương thì sau khi được điều trị nên tập vận động trở lại sớm.
• Để đề phòng loãng xương, nên uống thêm khoảng 1g Calci mỗi ngày, và có thể uống thêm vitamin D. Bạn cũng nên kiểm tra định kỳ 6 tháng 1 lần xem có bị loãng xương không, mức độ thế nào bằng cách đo tỷ trọng xương tại bệnh viện.
• Một số người bị suy sinh dục, cần thông báo cho thầy thuốc để được điều trị.
• Tránh các hoạt động hoặc các động tác có nguy cơ bị ngã hoặc bị chấn thương vì bạn dễ bị gãy xương, dễ bị chảy máu và vết thương sẽ lâu liền hơn bình thường rất nhiều.
• Tránh hoặc tạm hoãn phẫu thuật nếu có thể. Nếu vết thương hoặc vết mổ của bạn lâu liền, uống thêm vitamin A 20.000 đơn vị mỗi ngày trong khoảng 1 tuần sẽ giúp vết thương liền nhanh hơn.
• Đề phòng bị loét dạ dày bằng cách uống thuốc cùng hoặc ngay sau các bữa ăn. Một số thuốc có khả năng dự phòng loét dạ dày do corticoid là sucralfate 1 gam, uống trước bữa ăn 1 giờ và trước khi đi ngủ, hoặc Ranitidine, Losec… các thuốc chứa oxyd nhôm như Maalox chỉ nên dùng với liều vừa phải.
• Nếu bạn có dấu hiệu bị nhiễm trùng thì phải được điều trị tích cực ngay lập tức. Cần thông báo ngay cho thầy thuốc nếu thấy biểu hiện của nhiễm trùng nặng vì rất có thể bạn đã bị tấn công bởi loại vi khuẩn bất thường.
• Theo dõi cân nặng hàng ngày. Nên áp dụng chế độ ăn kiêng để tránh bị béo hoặc tăng cân nhanh.
• Với trẻ em, phải đo chiều cao thường xuyên để phát hiện sớm những trường hợp trẻ bị chậm lớn. Còn với người lớn thì giảm dần chiều cao có thể là dấu hiệu của lún xẹp cột sống.
• Nếu đang điều trị mà thấy bị phù thì phải báo thầy thuốc để được điều trị.
• Người dùng corticoid hay có rối loạn kali máu, thường là hạ kali máu, nên phải được xét nghiệm kiểm tra định kỳ.
• Khi bắt đầu giảm liều, cần chú ý các dấu hiệu có thể là do suy thượng thận như mệt, buồn nôn, rối loạn tiêu hoá, huyết áp tụt thậm chí là có cơn choáng, hôn mê… Khi đó nên đến bệnh viện sớm hoặc dùng lại liều như cũ hoặc dùng corticoid đường tiêm tĩnh mạch.
• Không bao giờ được tự ngừng thuốc corticoid đột ngột, nhất là những trường hợp đang dùng liều cao hoặc đã dùng thuốc trong thời gian dài vì nguy cơ rất cao bị suy thượng thận cấp nặng, dễ bị tử vong nếu không được cấp cứu kịp thời.